Als Adessium zetten we ons in voor een open en democratische samenleving. Door toenemende digitalisering van onze samenleving staat de informatiepositie van individuen en daardoor het functioneren van de democratie onder druk. Diverse ontwikkelingen spelen hierbij een rol, zoals de effectieve verspreiding van desinformatie en het zeer gericht benaderen van individuen met politieke advertenties. Steeds ingewikkeldere algoritmes bepalen welke informatie we te zien krijgen, zonder dat we daar zelf invloed op kunnen uitoefenen.

In de open call for proposals ‘Publieke waarden in een digitale samenleving’ zijn we in samenwerking met SIDN fonds op zoek gegaan naar innovatieve en schaalbare oplossingen die de regie van de online nieuwsgebruiker versterken en die bijdragen aan een betere informatiepositie van individuen in het democratisch proces.

SIDN is een fonds dat zich richt op innovatieve internetprojecten die bijdragen aan een sterker, veiliger internet en vaardige internetgebruikers. Deze samenwerking met SIDN fonds was voor ons bijzonder, omdat we normaal gesproken niet werken met open calls. SIDN fonds heeft daar veel ervaring mee. Ook was de samenwerking leerzaam vanwege hun brede netwerk van experts en hun kennis om meer technische voorstellen te beoordelen.

Deze call heeft een voor ons nieuwe mix van projecten opgeleverd: niet alleen gericht op onderzoek en pleitbezorging, maar ook meer praktische toepassingen en tools voor individuele gebruikers. De projecten zijn gericht op politieke microtargeting, weerbaarheid tegen online haat en manipulatie, diversiteit in nieuwsalgoritmes en onderwijs in een digitale samenleving.

Begin 2020 zijn we van start gegaan met een sessie waarin de negen betrokken organisaties hun plannen aan elkaar presenteerden. Ook later in het jaar hebben de organisaties hun voortgang met elkaar gedeeld. Deze onderlinge kennisuitwisseling leidde tot versterking van en samenwerking tussen projecten.

Politieke microtargeting

Platformen verzamelen onze gegevens en gebruiken deze om aangepaste advertentieruimte aan derden te verkopen. Er is een grote digitale advertentie-industrie die micro-targeting mogelijk maakt. Zo kunnen partijen heel gericht bijvoorbeeld hun politieke boodschappen naar het publiek communiceren. De aanpak daarvan is lastig vanwege ontoereikende wet- en regelgeving en het gebrek aan transparantie en verantwoordingsmechanismen bij internetbedrijven.

Voor het project Personal data for political purposes liet Tactical Tech onderzoek doen naar de situatie in Nederland. Hoewel er voorbeelden zijn van gerichte politieke onlinecampagnes, zijn er geen aanwijzingen dat politieke partijen in Nederland op grote schaal burgers manipuleren met gerichte advertenties. Wel blijkt dat de Nederlandse wetgeving politieke partijen op dit vlak tot weinig transparantie verplicht. De Digital Detox Kit van Tactical Tech geeft informatie over onlinestrategieën van politieke partijen en hoe je je als burger hiertegen kunt wapenen.

Techbedrijven zijn weinig transparant over hoe politieke partijen hun platforms gebruiken. Twee projecten in deze call deden onderzoek naar politieke advertenties en posts op techplatforms. Towards a monitoring of Instagram van AlgorithmWatch focust op Instagram. Samen met mediapartners NOS, Pointer en de Groene Amsterdammer riep AlgorithmWatch mensen op om via een speciale app die je aan je internetbrowser toevoegt, hun Instagram-data te delen. Zo kunnen zij in aanloop naar de verkiezingen van maart 2021 onderzoek doen naar de effecten van politieke boodschappen op Instagram.

Who Targets Me doet met het project Who’s using Facebook ads to win your vote onderzoek naar politieke advertenties op Facebook. Zij hebben al onderzoek gedaan naar verkiezingen in verschillende landen. In het kader van dit project zullen ook politieke advertenties in aanloop naar de komende Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen onderzocht worden.

Weerbaarheid tegen online haat en manipulatie

Digitale basisvaardigheden zijn belangrijk, maar niet voldoende om ons toe te rusten voor de grotere problemen rond internet en data, zoals haat en manipulatie op social media. Met steeds complexere algoritmen is het voor individuen heel ingewikkeld om te begrijpen wat er precies met hun gegevens gebeurt, laat staan om dit te controleren. Twee projecten waren gericht op het versterken van de positie van internetgebruikers in het tegengaan van manipulatie en online haat.

Voor een Korte Cursus Manipulatie deed Bits of Freedom onderzoek naar de manieren waarop techbedrijven ons informatielandschap manipuleren. In een ‘taxonomie van online platforms’ onderscheidt zij vijf vormen van manipulatie: profilering, prioritering, censuur, ‘dark patterns’ en zelfmanipulatie. De Korte Cursus Manipulatie is een online tool die een breed publiek informeert over deze vijf vormen van manipulatie en wat je daar zelf tegen kunt doen. Het onderzoek vormt ook de basis voor een rapport over de werking van online manipulatie voor beleidsmakers, activisten en onderzoekers.

Online haatcampagnes tegen maatschappelijke veranderaars vormen een specifiek probleem in het digitale landschap. Voor More power to you! How social influencers can face down hate liet campagneplatform DeGoedeZaak onderzoek doen. Verschillende maatschappelijke veranderaars werden geïnterviewd om inzicht te krijgen in strategieën van ‘trollen’. Het onderzoek laat zien dat online haatcampagnes vaak een georganiseerd karakter hebben. Dit vormt de basis voor een ‘trollentoolkit’ met tools en strategieën om maatschappelijke veranderaars te steunen tijdens trolaanvallen.

Streamer: De ‘trollentoolkit’ biedt tools en strategieën om maatschappelijke veranderaars te steunen tijdens trolaanvallen.

Diversiteit in nieuwsalgoritmes

Media voeden ons wereldbeeld. Een betrouwbaar en divers nieuwsaanbod is van groot belang voor onze democratie. Veel van het nieuws dat we online krijgen voorgeschoteld is het resultaat van aanbevelingssystemen op basis van algoritmes. Een probleem hierbij is dat aanbevelingssystemen vaak aanbevelingen geven op basis van wat de aandacht zo lang mogelijk vasthoudt of wat mensen eerder interessant vonden. Als nieuwsaanbevelingen goed gedaan worden, kunnen ze gebruikt worden om het wereldbeeld van mensen te verbreden. Maar vaak leidt dit tot een eenzijdig nieuwsaanbod en ‘filter bubbels’. De Amerikaanse verkiezingen en de Brexit hebben duidelijk gemaakt dat dit grote maatschappelijke gevolgen kan hebben.

Het Instituut voor Informatierecht (IViR) van de Universiteit van Amsterdam onderzoekt met het project Algorithms for freedom of expression and a well-informed public hoe diversiteit van de uitkomsten van nieuwsalgoritmes kan worden vergroot. Met behulp van een ‘diversiteitstoolkit’ kunnen nieuwsorganisaties hun nieuwsaanbevelingen meetbaar diverser maken.

Nieuwsgebruikers hebben op dit moment nauwelijks invloed op de aanbevelingen die zij ontvangen. Het Institute for Media Studies van KU Leuven onderzoekt hoe je gebruikers meer keuze zou kunnen geven uit verschillende nieuwsalgoritmes. Het project Who would you like to be guided by? ontwikkelt een concept van diverse ‘aanbevelingspersonages’. Elk personage vertegenwoordigt een specifiek aanbevelingsalgoritme. Zo kan de gebruiker bijvoorbeeld kiezen voor ‘de Expert’ voor diepgang en achtergrondinformatie of ‘de Uitdager’ voor artikelen buiten je inhoudelijke en ideologische comfortzone.

Onderwijs in een digitale samenleving

Jongeren zijn de burgers van de toekomst. Zij groeien op met het gebruik van internet en sociale media. Hoe kunnen zij worden voorbereid op de mogelijkheden en valkuilen van de digitale samenleving? De serie videolessen Ethiek van kunstmatige intelligentie, data en democratie van SkillsDojo laat kinderen van tien tot veertien jaar met doe-, maak- en programmeerprojecten kennismaken met kunstmatige intelligentie en nadenken over de maatschappelijke gevolgen hiervan.

Voor een gezonde democratie is het aangaan van het gesprek met mensen met een andere mening een essentiële vaardigheid. Het huidige online landschap heeft echter de neiging om tegenstellingen tussen mensen te vergroten. Met de digitale onderwijsactiviteit Vox Pop Academy MBO pilot voor MBO-scholieren faciliteert Civinc onlinediscussies tussen jongeren met verschillende opvattingen.

Tot slot

De samenwerking met SIDN fonds is voor ons erg nuttig geweest. Het heeft geleid tot de ondersteuning van een aantal veelbelovende projecten. Tevens heeft het ons meer zicht gegeven op het veld van maatschappelijke organisaties en initiatieven die zich inzetten voor een veilige en democratische digitale samenleving. De kennis die we in deze samenwerking hebben opgedaan hebben we ingezet voor het aanscherpen van onze jaarplannen op dit thema.