‘Journalisten praten met mensen. Onderzoeksjournalisten praten met mensen die niet willen praten.’ Thomas Muntz van Investico en Klaas van Dijken van Lighthouse Reports hebben in hun carrière heel wat mensen aan de praat gekregen. Ook pluizen ze samen met hun collega’s databases en openbare bronnen uit. Een grootschalig, succesvol onderzoek doe je niet alleen, maar vereist volop verbinding met specialisten en media.

De andere kant op kijken

“Het draait in de onderzoeksjournalistiek om zaken die mensen bewust willen verdoezelen, terwijl het juist belangrijk is dat het publiek ervan af weet.” Directeur Klaas van Dijken van Lighthouse Reports zag tijdens zijn onderzoeken talloze voorbeelden voorbijkomen van verbergen of bewust de andere kant op kijken. “Het gaat om de link tussen een beleidskeuze en het uitvoeren van het beleid, dáár zitten journalisten bovenop. Een concreet voorbeeld: aan de buitengrenzen van Europa worden mensen op de vlucht tegengehouden en teruggestuurd zonder dat ze asiel kunnen aanvragen. Deze zogeheten ‘pushbacks’ gaan gepaard met veel geweld. Deze gewelddadigheden zijn het directe gevolg van het beleid van de Europese Unie. EU-landen kijken collectief de andere kant op. En zwart-wit gezegd, het politieke klimaat straalt uit: we willen beslist niet dat asielzoekers naar Europa komen. Europese overheden gebruiken zelfs het beeld in de media van asielzoekers als wapens, waardoor ze worden gedehumaniseerd. Al deze factoren zorgen voor beweegruimte voor regionale politie en gewapende groepen om geweld te gebruiken.”

Hier gaat het mis

De pushbacks waren jarenlang een publiek geheim: er waren geen concrete bewijzen, dus de EU ‘wist niet zeker of het gebeurde’. “EU-landen wisten wel degelijk dat deze pushbacks plaatsvonden, op grote schaal zelfs. Het was aan ons om die bewijzen te leveren. We zorgden voor videobeelden van de gemaskerde mannen die asielzoekers in elkaar sloegen. Deze beelden gingen viraal bij nieuwsmedia en op social media, kwamen binnen bij het grote publiek. Mensen konden het met eigen ogen zien; de EU kon er niet meer omheen.”
Thomas Muntz, hoofdredacteur van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico, benadrukt hoe belangrijk het is dat journalisten problemen op de kaart zetten. “Een democratie brengt het conflict, de problemen, in het hart van ons bestuur. We kiezen zelf onze volksvertegenwoordigers en dat is ook heel belangrijk, maar dat is niet de kern van onze democratie. De kern is dat deze vertegenwoordigers samen, in de Kamer of in een gemeenteraad, in de publieke sfeer, met elkaar over problemen praten. Onderzoeksjournalisten halen alle problemen die nog niet op de politieke agenda staan naar boven en zeggen vervolgens: híer moeten jullie eens met elkaar over praten. Híer gaat iets mis. Als jullie denken dat het geen problem is: ook goed. Wij hebben onze rol als journalisten dan gespeeld.”

Prikken in een ontstoken zenuw

De belangrijke problemen naar boven halen, dat heb je niet voor elkaar in een paar dagen of weken. Thomas: “Je volgt als onderzoeksjournalist je intuïtie. Daar moet ruimte en tijd voor zijn. Als je de krant hebt gelezen en je luistert het journaal: wat wordt daar dan níet gezegd? Daar denken wij over na. Vervolgens gaan we graven: is het terecht, onterecht, wordt er iets achtergehouden? Wij prikken altijd in de ontstoken zenuw, als we ons werk goed doen. Daarvoor spreken we soms wel tientallen mensen, analyseren we data, doen we enquêtes. Een tijdrovende, maar prachtige klus waar redacteuren soms maanden mee bezig zijn.”

Geen publiek bereiken

Klaas: “Alleen een medium als New York Times kan onderzoeken starten waarbij op de redactie specialismen worden inzet, zoals datawetenschap. Media in Europa kunnen dit soort onderzoeken alleen nog doen door samen te werken. Wat Europese media wel hebben opgebouwd is een groot publiek. Daar doe je jaren over, voordat je genoeg mensen trekt naar je artikelen.” Klaas en zijn collega-journalisten Ludo Hekman en Daniel Howden hadden alle drie ervaring met onderzoeken die ze hadden gepubliceerd op hun eigen websites. Opzienbarende onderzoeken over onder meer de ziekmakende basmatirijst uit India die – helaas – niet het publiek bereikten en de impact hadden die de onderwerpen verdienden. De drie ontwikkelden daarom samen Lighthouse Reports, dat onderzoeksjournalisten uit heel Europa samenbrengt, van journalisten van bekende mediaplatformen tot ‘digital’- specialisten en data-analisten.

Reputatie opbouwen

Lighthouse Reports publiceert bewust niet zelf, maar zorgt ervoor dat de verhalen terechtkomen in de gevestigde media, waardoor een groot publiek bereikt wordt. Klaas: “Ludo en ik zijn ervaren journalisten met goede contacten binnen de Nederlandse media en Daniel had een netwerk in Groot-Brittanië en daarbuiten. Toen was het zaak om een goede naam op te bouwen. We moesten onderzoeken, pitchen bij grote namen als het Franse dagblad Libération en het Britse dagblad The Guardian. Onze onderzoeken moeten keer op keer onderscheidend zijn om relevant te blijven voor de toonaangevende media in Europa.”
Investico bouwde de afgelopen zes jaar aan een goede naam binnen het Nederlandse medialandschap en werkt samen met onder meer De Groene Amsterdammer, Trouw. LINDA. en tv-programma’s EenVandaag en Nieuwsuur. “Door filantropische steun, zoals van Adessium Foundation, konden we de afgelopen jaren bij Investico een plek creëren waar onze medewerkers hun nieuwsgierigheid kunnen botvieren. Het is in feite een prachtig huwelijk, want dit geld is gegeven met vertrouwen. De gift zegt als het ware: wij denken dat jullie dit kunnen. Er zitten geen restricties aan als ‘je moet minimaal zoveel stukjes tikken’. We kunnen daarom tegen onze journalisten zeggen: loop je neus achterna, ga die tip na. Ik geloof in de vorm die Investico heeft, in Amerika ook wel Investigative Non Profit genoemd. Wij mogen en kunnen onze intuïtie volgen.”

Wetswijzigingen

De volharding van twee datajournalisten bij Investico leverde een Tegel op, de ‘Gouden Kalf’ van de onderzoeksjournalistiek, voor een artikel over stikstofuitstoot. Het nieuws over de kalkoenboer werd door landelijke media groots opgepakt. Deze boer stoot meer stikstof uit dan de gehele landelijke snelheidsverlaging tot 100 kilometer per uur heeft opgeleverd. Thomas: “We zijn natuurlijk heel blij met dit soort prijzen, maar nog belangrijker voor ons is dat ons onderzoek leidt tot wetswijzigingen. Een mooi voorbeeld uit 2021 is dat onze redacteuren tijdens een lockdown achter een bizarre regeling kwamen tussen Aziatische horeca en de Immigratie- en Naturalisatiedienst, de IND. Er is een tekort aan mensen die in Aziatische restaurants willen werken. Daarom mochten deze restaurants koks uit China en Oost-Azië halen. Zolang deze koks in de restaurants werkten, kregen ze een verblijfsvergunning. Dat is natuurlijk een recept voor uitbuiting. Onze redacteuren keken naar de hoeveelheid mensen die met deze regeling naar Nederland kwamen in de coronaperiode. Die aantallen waren onverminderd hoog, ondanks de sluiting van restaurants. Dit leverde twee pagina’s in Trouw op. Het resultaat was dat een maand later deze regeling uit de wet is gehaald. We leven dus gelukkig in een land dat nog snel kan reageren op dit soort feiten.”
Investico investeert met steun van Adessium naast een landelijk, ook in een lokaal netwerk van journalisten en media. “Een kwart van onze producties is lokaal. In een ideaal medialandschap hebben regionale journalisten de ruimte om op onderzoek te gaan in de regio. De landelijke media pikt het dan op als het bijvoorbeeld speelt in meer regio’s. Maar soms is een probleem echt alleen regiogebonden. Als de lokale journalistiek dit probleem dan niet meer aankaart omdat er geen budget voor is: wie dan nog wel?”

Mede-verantwoordelijk voor de verhalen

Lighthouse Reports werkt met online newsrooms, waarin ze hun eigen experts – bijvoorbeeld data-analysten en ‘Open Source Intelligence’-onderzoekers die digitale sporen nagaan – samenbrengen met journalisten uit heel Europa. Klaas: “Een newsroom kun je zien als een online redactie rond een bepaald thema, georganiseerd zoals een traditionele journalistieke redactie. Alles gebeurt wel online, omdat we vanuit verschillende landen werken. Per redactie lopen meerdere onderzoeken. Bijvoorbeeld bij de ‘Borders’-newsroom, waar we ook onderzoek deden naar het geweld tegen asielzoekers, daar lopen nu rond de zes verschillende onderzoeken die allemaal in verband staan met elkaar. We bespreken wie wat uitzoekt, maken afspraken over invalshoeken en deadlines. De coördinator van een newsroom kun je zien als een hoofdredacteur. We publiceren als Lighthouse Reports dus zelf geen stukken, we zijn wel medeverantwoordelijk voor de verhalen.”

Geweldadige pushbacks vinden plaats

Een succesformule, met onderzoeken die door heel Europa stof deden opwaaien, zoals publicaties over een Deens bedrijf dat de Verenigde Arabische Emiraten bewapent en over arbeiders die uitgebuit worden in Spaanse slachthuizen. Klaas: “Twee jaar geleden hadden we niet gedacht dat we nu op dit punt zouden zijn. De artikelen worden gepubliceerd in landen die meer in de melk te brokkelen hebben dan Nederland, waar beslissingen worden gemaakt, zoals Duitsland, Frankrijk, Italië, Spanje. Juist omdat een onderwerp door heel Europa heen wordt aangekaart, krijgt het aandacht. Zoals het onderzoek naar de gewelddadige acties tegen asielzoekers aan de randen van Europa, dat Ylva Johansson, Eurocommissaris voor Binnenlandse Zaken, zelfs twee keer noemde in de eerste zinnen van haar openingsspeech. In Griekenland is inmiddels een onafhankelijk onderzoek gestart naar de pushbacks, in Kroatië zijn politiemensen geschorst na een onderzoek. Het belangrijkste resultaat is dat de Europese Commissie nu druk uitoefent om te erkennen dat het daadwerkelijk gebeurt. Kroatië heeft voor het eerst toegegeven dat de gewelddadige pushbacks plaatsvinden.”

Journalistiek is nooit af

Desinformatie, fake news, de verwarrende fuik waarin we terecht komen als we ons nieuws zoeken in allerlei bronnen: deze tendensen zijn niet goed voor het vertrouwen in de journalistiek. Thomas: “Mensen vergeten wel eens: goede journalistieke producties zijn een eindproduct van een heel besluitproces. Bij Investico zijn we uitermate transparant over dat proces, je kunt het terugvinden op onze website. We zijn echter geen spiegel van de werkelijkheid. Als journalisten maken we keuzes, laten ons daarin goed controleren én we zijn ter verantwoording te roepen.” Deze lessen leren jonge journalisten bij Investico en Lighthouse Reports, als ze deelnemen aan de programma’s voor journalistieke talenten. Thomas: “Mijn belangrijkste les aan jonge journalisten is: alle cijfers, alle wetten, alle regels, alles heeft een ontstaansgeschiedenis. Onze taak is om uit te zoeken: wie heeft het gemaakt, wie heeft er belang bij, wie maakt er gebruik van? En vervolgens vertellen we aan ons publiek: hoe zijn we hier terecht gekomen, hoe is het probleem ontstaan? Ik vind dat zo mooi aan ons werk: journalistiek is nooit af. Iedere keer kun je je weer afvragen: wat is hier nou weer aan de hand? Als je die nieuwsgierigheid kwijt bent, kun je er net zo goed mee stoppen.”